دهه نخست ذی الحجه بهترین روزهای سال مى باشند و از اینرو انجام دادن عمل صالح در آنها ارزش و منزلت بسیار فراوانی در نزد خداوند متعال دارد و محبوب ترین اعمال در نزد خداوند به شمار می رود زیرا در صحیح بخاری حدیث (٩٦٩) از طریق سعید بن جبیر رحمه الله روایت شده است که ایشان از عبدالله بن عباس رضي الله عنهما روایت کرده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: ( ما العمل في الأيام أفضل منها في هذه؛قالوا: و لا الجهاد قال: و لا الجهاد إلا رجل خرج يخاطر بنفسه و ماله فلم يرجع بشيء)يعني: ( انجام دادن كارهاي شایسته در هیچ یک از روزهای سال به اندازه این -ده روز نخست ذی الحجه- بافضیلت تر -و محبوب تر نزد خداوند نیست-گفتند: آیا جهاد هم چنین فضیلتی ندارد؟فرمود: حتی جهاد؛ مگر فردی که با جان و مالش - برای جهاد در راه خدا- خارج شده باشد و با هیچ یک از آنها برنگردد ( شهید شود)) این حدیث بیانگر ترغیب و تشویق به انجام اعمال صالح در این ده روز می باشد و با توجه به اینکه اعمال صالح دارای درجات و مراتب متفاوتی است از اینرو انسان خردمند، بافضیلت ترین آنها را در این روزها انجام می دهد و در سنت رسول الله صلى الله عليه وسلم ثابت شده است که بافضیلت ترین اعمالی که انسان می تواند با انجام آنها به خداوند نزدیک شود واجباتی هستند که بر او فرض شده اند زیرا در صحیح بخاری حدیث (٦٥٠) از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: ( خداوند در حدیث قدسی می فرماید: (وماتقرب إلي عبدي بشيء أحب إلي مما افترضته عليه) یعنی: ( محبوب ترين أعمالي که بنده ام می تواند با انجام آنها به من نزدیک شود واجباتی است که بر او فرض کرده ام) بنابراين هر عمل واجبی که در این ده روز انجام داده می شود نزد خداوند محبوب تر و بافضیلت تر از سایر ایام سال است از اینرو اولین چیزی که انسان مؤمن در این روزهای مبارک بایستی نسبت به آنها اقدام کند واجباتی هستند که خداوند متعال بر او فرض کرده است که این واجبات از پنج رکن اسلام شروع می شوند و نخستین آنها " شهادتین" می باشد که در بردارنده توحید و اخلاص و محبت و بزرگداشت خداوند و ایمان به رسول الله صلی الله عليه و سلم و پیروی از ایشان و دوست داشتن آنچه که خداوند و پیامبرش آن را دوست دارند است و پس از آن سایر ارکان اسلام اعم از نماز و زکات و روزه و حج می باشد و همچنین ادای حقوق مردم از قبیل خوشرفتاری با پدر و مادر، جویا شدن حال بستگان و ..از جمله اعمال صالح و واجباتی هستند که خداوند متعال و پیامبرش صلی الله عليه وسلم به آنها دستور داده اند و دوری کردن از کارهای حرام نیز در ضمن این مطلب جای می گیرد زیرا اجتناب ورزیدن از گفتار و رفتار حرام در این روزها فضیلت و پاداش بیشتری نسبت به سایر روزهای سال دارد.
انسان مؤمن در این روزهای مبارک پس از انجام واجبات و اجتناب از گفتار و رفتار حرام بایستی به انجام مستحبات و کارهای شایسته بیشتر بپردازد زیرا در صحیح بخاری حدیث (٦٥٠٢) روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: ( خداوند- در حدیث قدسی- می فرماید: (وما يزال عبدي يتقرب إليَّ بالنوافل حتى أحبَّه، فإذا أحببتُه كنت سمعه الذي يسمع به، وبصره الذي يُبصر به، ويده التي يبطشُ بها، ورجله التي يمشي بها، وإن سألني لأعطينَّه، ولئن استعاذني لأُعِيذَنَّه)یعنی: ( و بنده ام همواره با انجام دادن سنت ها به من نزدیک می شود تا اینکه او را دوست می دارم و زمانی که او را دوست داشتم شنوایی او می شنوم که با آن بشنود، بینایی او می شوم که با آن ببیند، دستش خواهم شد که با آن بگیرد و پایش می شوم که با آن راه برود و اگر چیزی از من درخواست کند به او عطا میکنم و اگر از شری به من پناه ببرد قطعا او را پناه می دهم)
لازم به توضیح است که بعد از انجام واجبات، بهترین عمل صالح در دهه نخست ذی الحجه و ایام التشریق ( ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ ماه ذی الحجه)، ذکر و یاد خداوند متعال می باشد که از نشانه های بارز این ایام تلقی مى گردد زیرا خداوند متعال نسبت به ذکر و یاد خودش در این روزها توصیه کرده و می فرماید: (وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ)یعنی: (و - حج گزاران- در روزهای مشخصی ( که شامل عید قربان و سه روز بعد از آن می شود هنگام قربانی کردن) نام خداوند را بر چهارپایانی که خداوند روزی آنها کرده است ببرند) الحج/٢٨ و همچنین خداوند می فرماید: (وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ)یعنی: ( و خداوند را در روزهای خاص و شمرده شده یاد کنید)البقره/۲۰۳ امام بخاری رحمه الله در صحیح خویش از عبدالله بن عباس رضي الله عنهما روایت کرده است که گفت: ( منظور از " أَيَّامٍ مَعْلُومَات" دهه نخست ماه ذی الحجه و منظور از " أَيَّامٍ مَعْدُودَات"، ایام التشریق ( سه روز پس از عید قربان) است) صحیح بخاری۲/۲۰ و این تفسیر تعدادی از صحابه و تابعین و علمای بعد از آنان می باشد.
از جمله موارد دیگری که بیان می کند عبادت ذکر، بافضیلت ترین عمل صالح در ایام مذکور است، روایتی می باشد که امام احمد از طریق مجاهد و او از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت کرده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: ( ما منْ أيامٍ أعظمُ عند الله، ولا أحب إليه من العمل فيهنَّ، من هذه الأيام العَشْر، فأكْثِروا فيهنَّ من التهليل والتكبير والتحميد)يعنى: (انجام دادن عمل صالح در هیچ یک از روزهای سال همانند انجام آنها در این ده روز نزد خداوند بافضیلت تر و محبوب تر نیست لذا در این ده روز، زیادتر به گفتن " لا اله الا الله" و " الله اکبر" و " الحمدلله" بپردازید) و همچنین امام احمد از نبيشة الهذلي روايت می کند که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: ( إن هذه الأيام أيام أكل و شرب و ذكر الله عزوجل) یعنی: ( این روزها (روز عید قربان و سه روز پس از آن) روزهای خوردن و نوشیدن و ذکر خداوند متعال هستند) مسند امام احمد (۹/۳۲۳) حدیث (٥٤٤٦) و اصل حديث در صحیح مسلم می باشد و به همین دلیل است که عبدالله بن عمر و ابوهریره رضی الله عنهم در دهه نخست ذي الحجة به بازار مي رفتند و با صدای بلند تکبیر می گفتند و مردم هم به دنبال آنها تکبیر می گفتند(صحیح بخاری پیش از حدیث٩٦٩)
بنابراين ذكر و یاد خداوند متعال، اعم از گفتن" الله اکبر" و" لا اله الا الله" و "الحمدلله" از بافضیلت ترین اعمال این ایام هستند که موجب تقرب و نزدیکی بنده به پرودگارش می شود و علاوه بر اذکار مذکور ذکرهای روزانه از قبیل اذکار صبح و شام، اذکار خواب و بیدار شدن از خواب، اذکار ورود و خروج به مسجد، اذکاری که بعد از ادای نمازها خوانده می شوند و اذکار ورود و خروج به دستشویی همگی مشمول فضیلت ذکر شده در حدیث فوق می گردند و گفتن آنها در این ایام فضیلت و پاداش بیشتری نسبت به سایر ایام سال دارد زیرا به اتفاق اهل علم خواندن ذکر و تکبیرات در این ایام از بافضیلت ترین اعمال صالح به شمار می روند و حتی از جهادی که فرض عین نیست بافضیلت تر می باشد زیرا در صحیح بخاری حدیث (٩٦٩) از طریق سعید بن جبیر رحمه الله روایت شده است که ایشان از عبدالله بن عباس رضي الله عنهما روایت کرده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: ( ما العمل في الأيام أفضل منها في هذه؛قالوا: و لا الجهاد قال: و لا الجهاد إلا رجل خرج يخاطر بنفسه و ماله فلم يرجع بشيء)يعني: ( انجام دادن كارهاي شایسته در هیچ یک از روزهای سال به اندازه این -ده روز نخست ذی الحجه- بافضیلت تر -و محبوب تر نزد خداوند نیست-گفتند: آیا جهاد هم چنین فضیلتی ندارد؟فرمود: حتی جهاد؛ مگر فردی که با جان و مالش - برای جهاد در راه خدا- خارج شده باشد و با هیچ یک از آنها برنگردد ( شهید شود))
با بررسی نصوص وارد شده در این زمینه به این نتیجه می رسیم که بافضیلت ترین ذکر مشروع در این ایام " تکبیر" است زیرا رسول الله صلی الله عليه وسلم در حدیثی که عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت کرده است می فرماید: (فأكْثِروا فيهنَّ من التهليل والتكبير والتحميد) یعنی: (در این ده روز به گفتن" لا اله الا الله" و "الله اکبر" و " الحمدلله" زیادتر بپردازید) و از مجموع تکبیرهاى وارد شده از سوی صحابه رضی الله عنهم، صحیح ترین تکبیر وارد شده مربوط به تکبری است که از سلمان رضی الله عنه وارد شده است که گفت: ( كبروا الله، الله أكبر، الله اكبر، الله أكبر كبيرا) يعنى: ( خداوند را بز بدارید و - بگویید-: الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر کبیرا) مصنف عبدالرزاق (١١/٢٩٥)
و از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه وارد شده است که ایشان در تکبیرات خود می فرمود: ( الله أكبر، الله اكبر، الله اكبر، لا اله الا الله، الله اكبر، الله أكبر و لله الحمد) إبن أبي شيبة (٢/١٦٧)
عبارت های دیگری نیز از سایر صحابه رضی الله عنهم وارد شده است اما عبارت معینی از رسول الله صلی الله عليه وسلم ثابت نشده است لذا گفتن هریک از عبارت های وارد شده، حق تکبیر را ادا می کند.
تکبیر مشروع در این ایام دو نوع می باشد:
۱-تکبیر مطلق: که از ابتدای ماه ذی الحجه شروع می شود و تا غروب آفتاب روز سیزدهم ذی الحجه ( آخرین روز ایام التشریق) ادامه می یابد و علت نامگذاری آن به" تکبیر مطلق" این است که مقید به زمان يا مكان خاصی نمی باشد بلکه در هر لحظه و مکان و حالتی که انسان در آن قرار دارد می تواند تکبیرات مذکور و سایر اذکار را بخواند بطوریکه امام بخاری از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت می کند که ایشان همه روزهایی را که در منی ( در روزهای تشریق) بود را در بستر خواب و چادر و مجلس خویش و- حتی- هنگام راه رفتن تکبیر می گفت؛
۲-تکبیرمقید: که بعد از اتمام نمازها در ایام مذکور خوانده می شوند و اهل علم در این خصوص دیدگاه های متفاوتی ارائه داده اند بطوریکه برخی از آنها محل تکبیر مقید را بعد از اتمام همه نمازها اعم از واجب و نفل جایز دانسته اند و برخی تنها بعد از اتمام نمازهای فرض جایز دانسته اند و برخی تنها برای مردان و برخی برای کسانی که در نمازهای جماعت شرکت کرده اند و برخی تنها برای شخص مقیم جایز دانسته اند که با توجه به مجموع آثار وارد شده از صحابه رضی الله عنهم در این خصوص، قول راجح این است که تکبیر مقید بعد از اتمام همه نمازها اعم از واجب و نفل در حق جماعت و منفرد، مرد و زن، مقیم و مسافر مشروع می باشد و دیدگاه امام بخاری رحمه الله نیز همین است. (مراجعه کنید به" الفتح"٢/٤٦٢)
زمان تکبیر مقید:
بر اساس صحیح ترین دیدگاه ارائه شده از سوی اهل علم، زمان تکبیر مقید از طلوع فجر ( نماز صبح) روز عرفه شروع می شود و تا عصر روز سیزدهم ذی الحجه که آخرین روز ایام التشریق می باشد ادامه می یابد که این دیدگاه از سیدنا عمر و علی و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عباس رضی الله عنهم ثابت شده است و تعدادی از علمای محقق امت در گذشته و معاصر این دیدگاه را بعنوان دیدگاه راجح معرفی کرده اند.
اما شخص حج گزار به دلیل آنکه مشغول اجرای مناسک حج می باشد از اینرو تکبیر مقید در حق او از ظهر روز دهم ذی الحجه ( عید قربان ) شروع می شود لذا از اینجا مشخص می شود که تکبیر از صبح روز عرفه تا آخر ایام التشریق برای غیر حج گزار تکبیر مطلق و مقید محسوب می شود اما برای حج گزار تنها از ظهر روز عید قربان تا آخرین روز ایام التشریق ( سیزدهم ذی الحجه) است. پس بیایید جهان را پر از تکبیر کنیم تا قلب های مان پر از محبت خداوند و توکل بر او گردد؛ چه زیبا و گواراست ندای" الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر کبیرا".
شیخ دکتر / خالد بن عبدالله المصلح
١٤٣٤/١٢/٤ هجري قمري
أفضل الأعمال في أيام العشر؛