فتوا ها / أصول الفقه / حجت بودن عملکردهای سیدنا إبن عمر رضی الله عنهما؛
سوال
پرسش بنده در خصوص حجت بودن عملکردهای إبن عمر رضی الله عنهما در اموری که دلیلی از سنت در مخالفت با آنها وجود نداشته باشد است (به طور مثال: بالابردن دست ها ( رفع یدین) درتکبیرات نمازهای عید و جمعه؛ اگر در این خصوص دلیلی بر خلاف آن وجود دارد لطفا ما را مستفید کنید؛ خداوند شما را مشمول برکت قرار دهد) و آیا هنگام وجود دلیل از عملکرد یکی از صحابه رضی الله عنهم بایستی معیارهای خاصی را در پذیرش آن مراعات کرد؟
حجية أفعال ابن عمر رضي الله عنهما؛
پاسخ
الحمدلله و صلي الله و سلم و بارك علي رسول الله و علي آله وصحبه.أما بعد:
موضوع حجت بودن اقول و أفعال ابن عمر رضی الله عنهما یکی از شاخه های مبحث "حجت بودن دیدگاه صحابه" است که اهل علم اعم از علماى حديث و فقهاء و علمای اصول نیز در مورد آن به بحث و بررسی پرداخته اند و برخی از آنها تالیفات مستقلی را در این خصوص ارائه داده اند؛ اما اگر بخواهیم نگاه گذرا به این موضوع داشته باشیم باید بگوییم که دیدگاه یک صحابه چند حالت دارد:
حالت اول: دیدگاه صحابه مخالف نص قرآن یا سنت باشد که چنین دیدگاهی حجت نمی باشد؛ امام شافعی رحمه الله در کتاب" الأم"(٧/٢٨٠) می فرماید: (وقتی قران وسنت وجود دارند هیچ عذر و بهانه ای برای کسانی که آنها را می شنوند وجود ندارد و باید از آن دو اطاعت کنند و اگر در مورد مطلبی دلیلی از قرآن و سنت نیافتیم به نظرات أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم یا یکی از آنها مراجعه می کنیم) و شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله در مجموع الفتاوی (١/٢٨٤) می فرماید: ( اهل علم اتفاق نظر دارند که هرگاه سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم مخالف قول یک صحابه باشد در این حالت سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم بعنوان حجت تلقی می شود و نه دیدگاهی که بر خلاف آن است)
حالت دوم: اگر دیدگاه صحابه دیدگاه معروف و شناخته شده ای باشد و سایر صحابه با دیدگاه او مخالفت ننموده باشند در این حالت جمهور اهل علم أعم از علمای حدیث و فقهاء و علمای اصول چنین دیدگاهی را حجت می دانند بطوریکه شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله در مجموع الفتاوی (١/٢٨٤) می فرماید: ( اگر قولی از یک صحابه ثابت شود و سایر صحابه با آن مخالفت نکنند در حقیقت آن را تایید نموده اند که به آن " اجماع إقراری" گفته می شود زیرا مشخص شده است که آنها، قول او را تایید نموده اند و صحابه قول یا فعل نامعتبر را تایید نمی نمایند)
حالت سوم: اگر دیدگاه یک صحابه معروف نباشد و سایر اصحاب با آن مخالفت نکرده باشند در این حالت اهل علم دیدگاه های متفاوتی ارائه داده اند که صحیح ترین آنها این است که چنین دیدگاهی حجت می باشد و این دیدگاه جمهور اهل علم اعم از علمای حدیث و فقه در مذهب حنفی و مالکی و حنبلی و یکی از أقوال مذهب شافعی می باشد.
حالت چهارم: اگر دیدگاه یک صحابه با دیدگاه سایر صحابه رضی الله عنهم در تضاد باشد در این حالت می گوییم دیدگاه یکی از آنها نمی تواند در مقابل دیدگاه سایر صحابه حجت تلقی شود که اهل علم در این مورد اتفاق نظر دارند؛ اما در خصوص اختلاف دیدگاه کسانی که پس از صحابه رضی الله عنهم آمده اند بایستی گفت که در این حالت دلایل ارائه شده از سوی آنها مورد بررسی قرار می گیرد و قول راجح از طریق مراجعه به قرآن و سنت انتخاب می شود.
اما در خصوص عملکرد ابن عمر رضی الله عنهما مبنی بر بالابردن دست هایش در تکبیرات نمازهای عید و نماز جنازه باید گفت: که این امر می تواند در بین حالت نخست و حالت چهارم قرار بگیرد:
بررسی در حالت نخست: برخی از کسانی که رفع یدین را در نمازهای عید و نماز جنازه مشروع نمی دانند به روایتی استناد می کنند که دارقطنی از ابوهریره و ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده است که گفته اند: ( وقتی رسول الله صلى الله علیه و سلم نماز جنازه می خواند دست هایش را در تکبیر نخست بالا می برد) و إبن عباس رضی الله عنهما اضافه کرده است: و پس از تکبیر نخست دوباره دست هایش را - در تکبیرهای بعدی-بالا نمی برد. و کسانی که رفع یدین را در همه تکبیرات نمازهای مذکور مشروع می دانند در پاسخ آنها گفته اند: که هر دو روایت ضعیف است که بدین ترتیب حالت اول منتفی می باشد.
اما ممکن است از حالت چهارم باشد به دلیل اینکه صحابه رضی الله عنهم در این مسأله با یکدیگر اختلاف نظر داشته اند زیرا همانطور که ابن حزم نقل می کند: ابن مسعود و ابن عباس رضی الله عنهم رفع یدین در تکبیرات نمازهای عید و نماز جنازه را تنها در تکبیر نخست مشروع می دانستند.
نکته ای که در خصوص حجت بودن برخی عملکردهای ابن عمر رضی الله عنهما وجود دارد این است که ایشان در برخی موارد اجتهادات شخصی داشته اند که با دیدگاه بزرگان صحابه رضی الله عنهم در تضاد بوده است؛ به طور مثال: ابن عمر رضی الله عنهما هنگام وضوء آب را به داخل چشم خود می رساند و همچنین هنگام راه رفتن سعی می کرد تا گام های خود را جای پاهای رسول الله صلی الله عليه وسلم قرار دهد و در طول سفر مکان هایی را برای استراحت انتخاب می کرد که رسول الله صلی الله عليه وسلم در آنها استراحت کرده بود و در جاهایی وضوء می گرفت که رسول الله صلی الله عليه وسلم در آنها وضوء گرفته بود و باقی مانده آب خود را بر درختی می پاشید که رسول الله صلی الله عليه وسلم بر آن آب پاشیده بود و..؛جمهور (اکثریت) اهل علم عملکردهایی از این قبیل که شامل حالت چهارم می شوند را مستحب نمی دانند به دلیل آنکه بزرگان صحابه رضی الله عنهم آنها را انجام نداده اند. والله أعلم.
شیخ دکتر / خالد بن عبدالله المصلح
الحمدلله و صلي الله و سلم و بارك علي رسول الله و علي آله وصحبه.أما بعد:
موضوع حجت بودن اقول و أفعال ابن عمر رضی الله عنهما یکی از شاخه های مبحث "حجت بودن دیدگاه صحابه" است که اهل علم اعم از علماى حديث و فقهاء و علمای اصول نیز در مورد آن به بحث و بررسی پرداخته اند و برخی از آنها تالیفات مستقلی را در این خصوص ارائه داده اند؛ اما اگر بخواهیم نگاه گذرا به این موضوع داشته باشیم باید بگوییم که دیدگاه یک صحابه چند حالت دارد:
حالت اول: دیدگاه صحابه مخالف نص قرآن یا سنت باشد که چنین دیدگاهی حجت نمی باشد؛ امام شافعی رحمه الله در کتاب" الأم"(٧/٢٨٠) می فرماید: (وقتی قران وسنت وجود دارند هیچ عذر و بهانه ای برای کسانی که آنها را می شنوند وجود ندارد و باید از آن دو اطاعت کنند و اگر در مورد مطلبی دلیلی از قرآن و سنت نیافتیم به نظرات أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم یا یکی از آنها مراجعه می کنیم) و شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله در مجموع الفتاوی (١/٢٨٤) می فرماید: ( اهل علم اتفاق نظر دارند که هرگاه سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم مخالف قول یک صحابه باشد در این حالت سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم بعنوان حجت تلقی می شود و نه دیدگاهی که بر خلاف آن است)
حالت دوم: اگر دیدگاه صحابه دیدگاه معروف و شناخته شده ای باشد و سایر صحابه با دیدگاه او مخالفت ننموده باشند در این حالت جمهور اهل علم أعم از علمای حدیث و فقهاء و علمای اصول چنین دیدگاهی را حجت می دانند بطوریکه شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله در مجموع الفتاوی (١/٢٨٤) می فرماید: ( اگر قولی از یک صحابه ثابت شود و سایر صحابه با آن مخالفت نکنند در حقیقت آن را تایید نموده اند که به آن " اجماع إقراری" گفته می شود زیرا مشخص شده است که آنها، قول او را تایید نموده اند و صحابه قول یا فعل نامعتبر را تایید نمی نمایند)
حالت سوم: اگر دیدگاه یک صحابه معروف نباشد و سایر اصحاب با آن مخالفت نکرده باشند در این حالت اهل علم دیدگاه های متفاوتی ارائه داده اند که صحیح ترین آنها این است که چنین دیدگاهی حجت می باشد و این دیدگاه جمهور اهل علم اعم از علمای حدیث و فقه در مذهب حنفی و مالکی و حنبلی و یکی از أقوال مذهب شافعی می باشد.
حالت چهارم: اگر دیدگاه یک صحابه با دیدگاه سایر صحابه رضی الله عنهم در تضاد باشد در این حالت می گوییم دیدگاه یکی از آنها نمی تواند در مقابل دیدگاه سایر صحابه حجت تلقی شود که اهل علم در این مورد اتفاق نظر دارند؛ اما در خصوص اختلاف دیدگاه کسانی که پس از صحابه رضی الله عنهم آمده اند بایستی گفت که در این حالت دلایل ارائه شده از سوی آنها مورد بررسی قرار می گیرد و قول راجح از طریق مراجعه به قرآن و سنت انتخاب می شود.
اما در خصوص عملکرد ابن عمر رضی الله عنهما مبنی بر بالابردن دست هایش در تکبیرات نمازهای عید و نماز جنازه باید گفت: که این امر می تواند در بین حالت نخست و حالت چهارم قرار بگیرد:
بررسی در حالت نخست: برخی از کسانی که رفع یدین را در نمازهای عید و نماز جنازه مشروع نمی دانند به روایتی استناد می کنند که دارقطنی از ابوهریره و ابن عباس رضی الله عنهما روایت کرده است که گفته اند: ( وقتی رسول الله صلى الله علیه و سلم نماز جنازه می خواند دست هایش را در تکبیر نخست بالا می برد) و إبن عباس رضی الله عنهما اضافه کرده است: و پس از تکبیر نخست دوباره دست هایش را - در تکبیرهای بعدی-بالا نمی برد. و کسانی که رفع یدین را در همه تکبیرات نمازهای مذکور مشروع می دانند در پاسخ آنها گفته اند: که هر دو روایت ضعیف است که بدین ترتیب حالت اول منتفی می باشد.
اما ممکن است از حالت چهارم باشد به دلیل اینکه صحابه رضی الله عنهم در این مسأله با یکدیگر اختلاف نظر داشته اند زیرا همانطور که ابن حزم نقل می کند: ابن مسعود و ابن عباس رضی الله عنهم رفع یدین در تکبیرات نمازهای عید و نماز جنازه را تنها در تکبیر نخست مشروع می دانستند.
نکته ای که در خصوص حجت بودن برخی عملکردهای ابن عمر رضی الله عنهما وجود دارد این است که ایشان در برخی موارد اجتهادات شخصی داشته اند که با دیدگاه بزرگان صحابه رضی الله عنهم در تضاد بوده است؛ به طور مثال: ابن عمر رضی الله عنهما هنگام وضوء آب را به داخل چشم خود می رساند و همچنین هنگام راه رفتن سعی می کرد تا گام های خود را جای پاهای رسول الله صلی الله عليه وسلم قرار دهد و در طول سفر مکان هایی را برای استراحت انتخاب می کرد که رسول الله صلی الله عليه وسلم در آنها استراحت کرده بود و در جاهایی وضوء می گرفت که رسول الله صلی الله عليه وسلم در آنها وضوء گرفته بود و باقی مانده آب خود را بر درختی می پاشید که رسول الله صلی الله عليه وسلم بر آن آب پاشیده بود و..؛جمهور (اکثریت) اهل علم عملکردهایی از این قبیل که شامل حالت چهارم می شوند را مستحب نمی دانند به دلیل آنکه بزرگان صحابه رضی الله عنهم آنها را انجام نداده اند. والله أعلم.
شیخ دکتر / خالد بن عبدالله المصلح
